Հին Հայաստանի հոգևոր մշակույթի հարուստ բնագավառներից է բանավոր արվեստը կամ ժողովրդական բանահյուսությունը: Այն ընդգրկում է ժողովրդի հավատալիքները և պատմությունն արտացոլող զրույցներ ու երգեր, որոնք մեր նախնիները կոչել են վիպասանք, առասպելներ և թվելյաց երգեր: Դրանք պատմել ու երգել են ժողովրդական երգիչ գուսանները, վիպասանները`երաժշտական զանազան գործիքների նվագակցությամբ: Նշանավոր են եղել Գողթն գավառի (Նախիջևան ) երգիչները, որոնց անվամբ հին հեթանոսական վիպերգերը կոչվել են նաև գողթան երգեր: Հին բանահյուսական երկերի որոշ նմուշներ գրվել են Մովսես Խորենացու կողմից: Հայ հին բանահյուսության մեջ տարբերակվում են առասպելներն ու վիպերգերը: Առասպելները զրույցներ են բնության ուժերը մարմնավորող չաստվածների մասին, որոնց նյութը դիցաբանությունն է, իսկ վիպերգերի նյութը հիմնականում ժողովրդի պատմությունն է: Եթե առասպելները ստեղծվում են վաղ շրջանում, ապա վիպերգերը, համեմատաբար, ավելի ուշ: Առասպելների միջոցով բացահայտվում է հայոց դիցարանը, այսինքն` հայ հեթանոսական չաստվածների ընտանիքը: Հայոց դիցարանի գերագույն չաստվածն Արամազդն է, որը կոչվել է մեծ և արի: Հունական Զևսին համապատասխանող այս չաստվածը համարվել է ժամանակի որդին, երկնքի, երկրի և մյուս չաստվածների արարիչը: Արամազդի դուստրն Անահիտն էր` ռազմի և պտղաբերության չաստվածուհին, որը համապատասխանում է հունական Արտեմիսին: Անահիտը կոչվել է ոսկեմայր, սնուցող մայր, ոսկեմատն: Նա համարվել է բոլոր առաքինությունների մայրը, ողջ մարդկության բարերարը և հայոց ազգի փառքը: Պատերազմի, քաջության և ամպրոպի չաստվածը Վահագն է: Որոշ առասպելներում անձնավորվում է նաև արեգակը, որը պատկերվել է խարտյաշ պատանու կերպարանքով, հուր մազերով և արեգակ աչքերով: Նա ծնվելուն պես վազում է մարտնչելու տիեզերքը կործանել կամեցող չար հողմերի` վիշապների դեմ և հաղթում նրանց: Ուստի կոչվել է վիշապաքաղ (վիշապասպան): Առասպելներից մեկի համաձայն Վահագնը գիշերը ծովում լողանալուց հետո իր անվամբ կոչվող Վարագ լեռան գագաթից բարձրանում է երկինք, նրան ուղեկցում են տասներկու ոսկե գավազանակիրները (համաստեղությունները): Մեկ ուրիշ առասպելի համաձայն Վահագնը սաստիկ մի ձմեռ, ասորեստանցիների չաստված Բարշամից հարդ է գողանում և նրա հետքից թափած հարդից գոյանում է <<հարդագողի ճամփա>>-ն, որը հայերը կոչել են <<արեգական հին ճանապարհ>>:
Մ. Խորենացին գուսաններից բառացիորեն գրի է առել <<Վահագնի ծնունդը>> պատկերող երգը, որը աշխարհի հնագույն հիմներգերից է: Մեր առջև մի շատ գեղեցիկ բանաստեղծություն է: Մեզ անհայտ է նրա եղանակը, սակայն կարդալիս էլ այն արտակարգ հնչեղ է, ռիթմիկ և երաժշտական: Դա որոշ բառերի ու հնչյունների և ներքին հանգերի կրկնության արդյունքն է: Այսպիսի ներքին հանգերն ու հնչյունների կրկնությունը, որ կոչվում է հանգգիտություն, հետագայում անցան գրավոր բանաստեղծությանը ու կատարելության հասան Գրիգոր Նարեկացու, իսկ նոր ժամանակներում Վահան Տերյանի բանաստեղծություններում:
«Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիր ՊՈԱԿ
Հասցե` Հայաստան, Երևան, Հարավարևմտյան զանգված, Րաֆֆու 57 (տեսնել քարտեզի վրա)
Հեռ` +374 (10) 74 72 46 բջջ՝ +374 (91) 43 10 99
Էլ. փոստ` [email protected]
