Ամանորյա ծիսական կերակրատեսակներ

Հունվարի 1-ին արգելվում է ընկույզ կամ կաղին կոտրել, որպեսզի արորը չկոտրվի

Ամանորը տարվա տոներից, թերևս, ամենասիրելին է: Հատկանշական է, որ հայկական ավանդական ամանորյա խոհանոցի մի շարք կերակուրներ այսօր էլ տեղ են գտնում մեր սեղաններին:

Տարեհաց

Մինչ օրս պահպանվել է ծիսական հաց թխելու սովորույթը, որի խորհուրդը նվիրված է գալիք տարվա հաջողություններին: Ծիսական հացը կոչվում է տարեհաց` կլոր կամ ձվաձև տեսքով, իսկ մեծությունը` ըստ ընտանիքի անդամների թվի: Տարեհացի երեսը սերմերով և մրգերով զարդարելը խորհրդանշում է տարվա հացի և մրգերի առատության գաղափարը: Ներսում դնում են «միջինք»` լոբի, սիսեռ, փոքրիկ կորիզ կամ մետաղադրամ: «Միջինքը» տան այդ տարվա հարստության խորհրդանիշն է: Ըստ ավանդույթի՝ ուտելու պահին ում բաժնի միջից այն դուրս գա, տարին այդ մարդու համար հաջողակ կլինի:

Հատիկավոր կերակուրներ

Հայկական ամանորյա սեղանի զարդն են եղել նաև հատիկներն ու հատիկավոր կերակուրները: Մինչ օրս Ամանորի սեղանին անպայման տեղ է գտնում աղանձը, որը տարբեր հատիկների աղանձված, խարկված խառնուրդ է: Հայկական որոշ գյուղերում հատիկեղենով պատրաստում են նաև կճախաշ, որը կճուճի մեջ ամբողջ գիշեր թոնրում եփված տարբեր հատիկների խաշն է: Թոնրի մեջ են պատրաստում նաև ամանորյա քյաշկը կամ հարիսան, որպես նոր սկսվող տարվա երկրագործական աշխատանքների առատության խորհրդանիշ:

Լոռու մարզում մի ասացվածք կա. «Նոր տարին չի գա առանց լոբու»: Լոբով ճաշի կամ աղցանի կողքին, լոռեցին պատրաստում է նաև գոզինախ կոչվող քաղցրավենիքը (մեղրով խառնված մանրացված նուշ և ընկույզ):

Հայկական ամանորյա սեղանի զարդը պասուց դոլման է, որն իր մեջ պարունակում է յոթ տարբեր հատիկներ: Պասուց, քանի որ քրիստոնեական Նոր տարին պահքի օրեր են, և պահքը լուծարվում է Հիսուսի ծննդյան տոնին, իսկ յոթ հատիկները խորհրդանշում են յոթ աստվածային թիվը, որի հիմքում ընկած են աշխարհի յոթ տարերքները: Առհասարակ, ամանորյա սեղանի առատությունը յուրաքանչյուրի համար պարտադիր է' հավատալով, որ այն կապահովի ամբողջ գալիք տարվա առատությունն ու բարեկեցությունը:

Նոր տարին` նորովի

Ամանորի առիթով հայերը ոչ միայն լավ մաքրում էին տունը, այլև' ախոռը: Ոչ միայն տան անդամներն են նոր հագուստ հագնում, այլև անասունների եղջյուրներից կարմիր ժապավեն են կապում' գալիք տարին ուրախ անցկացնելու ցանկությամբ: Ամանորը դիմավորելու հին ավանդույթներից կարելի է ասել չի պահպանվել միմյանց խնձոր (ներսում մետաղադրամ) նվիրելու սովորույթը: Փոխարենն այսօր նվիրում են, օրինակ' հագուստ, կենցաղային իր, հուշանվեր և այլն:

Ավանդույթներն ըստ շրջանների

Անցյալում Շիրակում տարեհացը կտրելուց առաջ տան պառավն այն վերցնում, թոնրատան երդիկի շուրջ երեք անգամ պտտվում էր, ապա երդիկից գցում քուրսու վրա:

Թբիլիսում թխվող մարդակերպ հացերից մեկը չիք էր կոչվում, մյուսը`էգ: Էգը պահում էին ալյուրի մեջ, որպեսզի առատանար, իսկ չիքը գցում էին ջուրը, որպեսզի անցնող տարվա նման չքանար:

Ջավախքում Նոր տարվա առավոտյան նահապետական ընտանիքը հավաքվում էր, տան հայրն ու մայրը նստում էին օջախի գլխին, մյուսները ավագության կարգով մոտենում էին նրանց` համբուրում էին մեծահասակների ձեռքերը, շնորհավորում նրանց Ամանորը և նվերներով փոխանակվում:

Համշենում ընդունված էր շնորհավորել ամեն ինչ` իրար շնորհավորելուց բացի. շնորհավորում էին գոմերն ու անասունները, մթերանոցները և մաղթում բախտ ու հաջողության: Հունվարի 1-ին արգելվում էր ընկույզ կամ կաղին կոտրել, որպեսզի արորը չկոտրվեր: Հավատում էին նաև, որ հունվարի առաջին 12 օրերի եղանակների նման պիտի անցնեին տարվա 12 ամիսները:

Ախալքալաքում հունվարի 1-ի գիշերը երիտասարդները գնում էին գետ, ջրի մեջ լցնում էին ցորեն ու գարի և սրբազան ջուրը տուն բերում:

Լոռեցիները հավատում էին, որ տարեմուտի կեսգիշերին գետերը մի պահ կանգ են առնում, և ով այդ պահին հասցներ ջուր վերցնել` կհարստանար: Այստեղ կար նաև մեկ այլ հետաքրքիր սովորույթ. հին տարվա վերջին օրը տուն էին բերում մի մեծ գերան` տարեմուտի գերանը, դրանով օջախը վառում էին Նոր տարվա առաջին օրից մինչև Ծննդյան երեկոն, ապա գերանի մոխիրը շաղ էին տալիս հանդերում` կանխելով կարկուտը և ապահովելով բերքի առատությունը: Այս սովորույթը մինչև օրս պահպանվում է: Հիմա էլ օջախը վառ են պահում և տուն մտնող հյուրերին խնդրում, որ յուրաքանչյուրը մի տաշեղ գցի կրակի մեջ:

Նվերների փոխանակում

Հնում Ամանորը շնորհավորելու հետաքրքիր սովորույթ է եղել. բարեկամներն իրար տուն այցելելիս նվիրել են հատիկեղենով ճաշեր և քաղցրեղեն: Իսկ փեսացուն իր հարսնացուին նվիրել է խնձոր, իբրև պտղաբերության և սիրո խորհրդանիշ: Կանայք իրենց հերթին սրբազան ծառերի ճյուղերին կարմիր կտորներ ու թելեր են կապել, որպեսզի գալիք տարին ուրախ ու առատ լինի` կարմիր-ուրախ-բախտավոր օրեր շատ լինեն: Իսկ հայկական Ամանորի տոնածառը զարդարվում էր չոր ճյուղի վրա գունավոր թելերից կախելով մրգեր, չրեր ու խմորեղեններ:

Մեր պապերը Ամանորին ուտում էին միայն բուսական ծագում ունեցող ուտեստներ: Քանի որ Ամանորը Սուրբ Ծննդից առաջ էր լինում` 7-օրյա պասի շրջանում, հետևաբար Ամանորի կերակրացանկից բացառված էին կենդանական ծագում ունեցող բոլոր տեսակի ուտեստները:

Սակայն դա չի նշանակում, որ սեղանները լի ու առատ չէին: Այնուամենայնիվ, Ամանորի խմորեղենի մեջ չէր օգտագործվում կաթնային ծագում ունեցող մթերք կամ ձու, իսկ սառն ու տաք ճաշատեսակները պատրաստում էին տարաբնույթ ընդեղենից ու հատիկեղենից:

Շատ տարածված է եղել հատիկեղենից ու ընդեղենից պատրաստված կոլոլակները, ինչպես նաև պասուց ճաշատեսակները:

Ժամանակակից Ամանորի սեղանները թերևս ժառանգել են միայն պասուց դոլման: Նախկինում ամանորյա սեղանները իրենց ճոխությամբ տոնական էին և ֆինանսական մեծ բեռ չէին տանտիրոջ համար, քանի որ մարդիկ սեղանին էին դնում ողջ տարին իրենց մշակած ու ամբարած բարիքը: Ի դեպ, այս շրջանում էին նաև տոնվում հարսանիքները, քանի որ տունը բերք ու բարիքով լի էր: