Գաղթական լավաշը ( իրական պատմություն)

Օջախի առջև, գլխաշորը գլխին, Նազիկ տատս ճաշ էր պատրաստում  մեզ համար: Նա դանդաղ  խառնում էր   ապուրը`  մերթընդմերթ օջախի    կրակը թեժացնելով:  Ուղիղ, ձիգ կառուցվածքով Նազիկ տատս, նստած օջախի առջև, երբեմն-երբեմն օրորում էր գլուխը և,  ծխի՞ց, թե՞ ինձ անհայտ վշտից խոնավացած աչքերով, ձեռքը ամուր սեղմած բերանին, դանդաղ շարունակում էր խառնել ապուրը:

…Ես   ծնվել եմ Էջմիածին քաղաքում, և իմ ամենալավ հիշողությունները մանկությունից հենց  այս  պատկերից են սկսվում: Այն ժամանակ ի՞նչ գուշակեին մանկական իմ հոգին ու միտքը, որ աշխարհում եղել է հայերի կոտորած, որ շատ-շատերի հետ տատս նույնպես անցել է գեհենի  միջով, որ  լքել  է  հարազատ  Մոկաց  աշխարհի  Գնեկաց   գյուղի  իր տունը ստիպողաբար, որ ծանր  հուշերից  մինչև  հիմա օրորվում է տատիս  ձիգ  իրանը: Մեր ընտանիքը  բազմանդամ էր: Նստում էինք սեղանի շուրջ, և տատս ապուր էր լցնում ափսեների մեջ ու հերթով բաժանում:  Առաջինը, որպես տան տղամարդու, տալիս էր հորս:  Հայրս վերցնում էր ծաղկաժպիտ լավաշ հացը, հոտ էր քաշում, մի պահ մտածկոտ հայացքը հառում էր ինչ-որ  անհայտ ուղղությամբ և շարունակում  ուտել:

Մի անգամ համարձակվեցի հարցնել հորս.

 -Հայրի′կ, ինչո՞ւ ես լավաշից հոտ քաշում:

Հայրս  իր  կապույտ, խոշոր աչքերով  նայեց ինձ, մտածեց  մի  պահ   և   շարունակեց ուտել: Ավարտելով նա ոտքը ոտքին դրեց, իրար ագուցեց ձեռքերի մատները և առանց նախաբանի սկսեց պատմել.

-Ես ինը տարեկան էի, իսկ եղբայրս` Խաչիկը` տասնմեկ: Երկուսով խաղում էինք  բակում:   Հետո  մեր  պետքերը  հոգալու  համար  վազեցինք  տան  կողքի  ձյան  թմբի հետևը: Հազիվ էինք հասցրել հարմար թաքնվել, երբ լսվեցին ձիերի սմբակների ձայներ, և թուրքերը մտան  մեր բակ:  Մենք վախից կուչ եկանք մեր  թաքստոցում: Երբ աղմուկ-աղաղակը, ճիչերը դադարեցին, մենք զգույշ դուրս եկանք մեր թաքստոցից: Այն, ինչ տեսանք, վեր էր մարդկային երևակայությունից: Արյունաշաղախ դիակների մեջ  տեսանք  գետնատարած  մեր  մորը  և  աղեկտուր սկսեցինք ճչալ ու ամբողջ ուժով թափահարել  մեր  մոր  անշնչացած  մարմինը:  Մայրս աչքերը բացեց, և մենք սկսեցինք հեկեկալ: Լցվեցին հորս աչքերը: Նա լռեց: Փոքր դադարից հետո խոսեց տատս` հանգիստ, հատ-հատ  արտասանելով յուրաքանչյուր բառը  մոկացու բարբառով:

 -Ես ուշագնաց էի եղել, բայց իմ հարազատների արյունը քսվել էր հագուստիս, և թուրքերը  ինձ  սպանված  էին  կարծել:  Ես շվարած  նայեցի  շուրջս,  ծածկեցի հարազատներիս աչքերը, մի բուռ հող լցրի երեսներին և զարմանքով տեսա, որ մի քանի ամսական աղջիկս` Աշխենը, նույնպես ողջ է: Գրկեցի նրան, բռնեցի Հովհաննեսի ձեռքը և Խաչիկին էլ վերցնելով` հեռացա: Գնում էինք լեռնոտ, քարքարոտ ճանապարհով որքան հնարավոր էր աննկատ և անձայն: Մի անհայտ ուժ ինձ տանում էր հեռու այնտեղից` մեր տանից: Դա հավանաբար փրկվելու, ողջ մնալու բնազդն էր մեզ առաջ մղում:

 Շատ էինք գնացել,թե քիչ,  երեխաներս սկսեցին տրտնջալ.

 -Սոված ենք, ծարավ ենք, մարե′:

Ճար չկար, մի բան պիտի անեի: Երեխաներիս թաքցրի մի մեծ քարի հետևում  և,  հատելով բանուկ ճանապարհը, իջա դեպի կամրջի տակով հոսող գետը: Կոտը հանեցի գլխիցս, որ ջուր վերցնեմ, և հենց այդ պահին ջրի արտացոլանքում մի զինված մարդու պատկեր տեսա: «Երեխաներս անտեր մնացին» ,-մտածեցի ես: Վախեցած բարձրացրի գլուխս և տեսա մազ- մորուքի մեջ կորած զինված մի մարդու: Ինձ նայելով` անծանոթը զարմացած խաչակնքեց: Հավանաբար տեսքս սարսափելի էր: Ես էլ խաչակնքեցի. վախից լեզուս կապվել էր:

 -Գաղթակա՞ն ես:

 Անծանոթի հարցը ցավ պատճառեց ինձ, և ես լուռ գլխով արեցի:

 -Քույրի′կ,- ասաց,- այս ճանապարհով մի′ գնացեք: Նորից կընկնեք  թուրքերի ձեռքը:

 Անծանոթը ցույց տվեց այլ ճանապարհ` ավելացնելով, որ գաղթականների մի մեծ խումբ այդտեղով է գնում, որ Անդրանիկ զորավարը իր կտրիճներով հսկում է նրանց գաղթը: Այդ մարդը հայ ֆիդայի էր: Նա տխուր հայացքով նորից նայեց ինձ ու ավելացրեց.

 - Փա′ռք աստծո, ես  նորից մի հայ կնոջ մոտիկից տեսա:

Լսելով երեխաների մասին` իր տոպրակից հանեց լավաշ հացը, տվեց ինձ և ասաց.

-Կտաս` երեխաները ուտեն, որ ուժ ունենան  քայլելու:

Ես օրհնեցի այդ մարդուն և ասացի, որ հիմա երեխաներիս ջուր կտամ ու կգնամ իր մատնանշած ճանապարհով: Բարձրացա երեխաների մոտ, լավաշը կիսեցի, տվեցի երեխաներին: Գրկիս երեխային շալով կապեցի մեջքիս և տղաներիս ձեռքից բռնած` շարունակեցի ճանապարհս: Տատս նորից ձեռքի ափը սեղմեց բերանին, սկսեց լուռ օրորվել: Կիսատ պատմությունը շարունակեց հայրս.

-Երբ մարեն մեզ լավաշ հաց տվեց, թվաց`  երկնքից մանանա է իջել մեր ձեռքերին: Մենք շատ սոված էինք, բայց այդ լավաշից, ա՜յ քեզ զարմանք, թութունի հոտ էր գալիս: Մեր էրգրի լավաշն էր, ու թութունի հոտ էր գալիս: Մինչև հիմա այդ հոտը ռունգերիս մեջ է: Ի՜նչ իմանայի, որ վերջին անգամ էի էրգրի լավաշը ուտում: Ի՜նչ իմանայի, որ մանկությունս մորթվեց էրգրի ճանապարհին: Հուզվեց հայրիկս և կարոտած տրտում ձայնով շարունակեց իր պատմությունը.

 -Գաղթում էր բնավեր եղած մի ողջ ժողովուրդ: Բայց գաղթում էր և լավաշ հացը` էրգրի հացը: Նա էլ էր գաղթական դարձել…, և  «գաղթական»  լավաշից  թութունի  հոտ էր  գալիս:

 Լռեցին բոլորը: Տարիներ են անցել այդ օրից: Հիմա եմ հասկանում, թե ինչու էր բերանը գլխաշորի ծայրով կապում տատս, ինչու էր ձեռքի ափը սեղմած պահում շուրթերին: Տարիներ առաջ լսածս  հիմա թղթին եմ հանձնում, և գրիչը մատներիս մեջ շիկանում է: Տատս պինդ փակում էր բերանը և ձեռքն էլ ամուր դնում վրան, որովհետև կայրվեին նրա շուրթերը, եթե շատ բան պատմեր: Հիշողության քառուղիներում թողած բազում արյունոտ էջեր, թողած երազներ անկատար` ապրում էր տատս` շրջապատված իր թոռներով, անցյալի ցավը հոգում անթեղած, սակայն ապագայի հանդեպ հավատով լցված: Պատմությունը շարունակվում է նրանցով, բայց հիշողությանս մեջ ամուր տպվել են հորս խոսքերը. «Մեր էրգրի լավաշն էլ էր գաղթում: Նա էլ էր դարձել գաղթական, և  «գաղթական» լավաշից  թութունի հոտ էր գալիս»: