Խաչվերաց կամ Սուրբ խաչ

posted by Նունե Մովսիսյան on Sun, 15/09/2013 - 09:43

Խաչվերացը Հայ Եկեղեցու հինգ տաղավար տոներից վերջինն է: Այն Խաչին նվիրված տոներից ամենակարևորն է, որովհետև նվիրված է գերությունից խաչի վերադարձի և փառաբանության հիշատակին:

Սուրբ Խաչը տոնվում է ի հիշատակ Տիրոջ խաչափայտի` պարսկական գերությունից Երուսաղեմ վերադարձի և Գողգոթայում կանգնեցման (վերացման): Այստեղից էլ տոնը կոչվում է Խաչվերաց: Խաչվերաց նշանակում է խաչը վեր բարձրացնել:

610 թվականին պարսից Խոսրով թագավորը գրավում է Երուսաղեմը: Նա ավերում և թալանում է քաղաքը` իր հետ տանելով նաև ս. Հարություն տաճարում պահվող Հիսուս Քրիստոսի խաչափայտը: Բյուզանդիայի Հերակլ կայսրը մեծ զորք է հավաքում և խաչափայտն ազատում գերությունից: Որպես պատմական վկայություն նշենք, որ հայ ժողովուրդը ևս մասնակցել է խաչի ազատագրման գործին: Կայսրին ռազմական օժանդակություն է ցույց տվել հունական մասի հայոց զորքը` Մժեժ Գնունու գլխավորությամբ: Նրան մեծապես օգնել են նաև հայոց իշխանները և հատկապես Սյունյաց Բյուրեղ իշխանուհին: Եվ, երբ Հերակլը հաղթում է և խաչափայտով հետ է դառնում, ի նշան երախտագիտության` իշխանուհուն է տալիս Քրիստոսի խաչափայտից մի մասունք: Հանդիսավոր արարողություններով, ի տես ճանապարհին հավաքված ժողովրդի, խաչափայտը վեր բարձրացնելով` Հերակլը այն վերադարձնում է Երուսաղեմի ս. Հարություն տաճարը: Խաչը հանդիսավոր թափորով տարվում է Երուսաղեմ`Փոքր Ասիայի վրայով, ու բնական էր, որ այն անցնելու էր պատմական Հայաստանով: Այդ առիթով էլ Կարնո դաշտի հարավարևելյան կողմում բարձրացող լեռների մեծ գագաթը Խաչափայտ է կոչվում: Թափորն անցնում է Էրզրում քաղաքով: Ըստ ավանդության, Կարնո լեռների ստորոտներից մեկի մոտ պարսիկները փորձում են ետ վերցնել խաչը: Հայերը, խաչափայտը թողնելով, ետ են մղում պարսկական կողմի հարձակումները, և, երբ վերադառնում են խաչափայտը վերցնելու, տեսնում են, որ Խաչի դրված տեղից վճիտ ու սառնորակ աղբյուր է բխում: Նույն տեղում կառուցվում է Խաչկա կամ Խաչավանքի եկեղեցին, որը հետագայում ուխտատեղի է դառնում: Հատկապես Խաչվերացի տոնի առթիվ այնտեղ բազում ուխտավորներ էին այցելում:

Խաչը, ինչպես հայտնի է, հնում եղել է չարչարանքի գործիք: Երբ Հիսուս խաչվեց` այդ նույն խաչափայտը դադարեց չարչարանքի գործիք լինելուց: Խաչը դարձավ փրկության միջոց, Քրիստոսի սիրո արտահայտությունը, քանզի սիրել նշանակում է նաև զոհաբերություն, զրկանք հանձն առնել: Սերը միայն զգացում չէ, սերը կյանք է և գործ: Եվ Քրիստոսի խաչելությունը հենց այդ սիրո արտահայտությունն է: Խաչն այսօր մեզ համար դարձել է փրկության միջոց, հարության խորհուրդ, պահպանիչ զորություն, քավության զոհասեղան, բժկության աղբյուր:

Խաչն ունի խորհրդանշական երկու մաս. մեկը ուղղահայաց, մյուսը՝ հորիզոնական, որը ցույց է տալիս դեպի երկինք գնացող և դեպի աշխարհը ծավալվող ճանապարհները: Ըստ սուրբ հայրերի, խաչի խորհուրդը Աստծո և աշխարհի հետ հաշտ ապրելն է:

Խաչվերացի տոնը մեզ համար նախևառաջ հարությամբ նորոգվելու խորհուրդն ունի: Ըստ Գրիգոր Տաթևացու, Խաչը դարձավ երկնքի և երկրի միջև եղած վիհը միացնող կամուրջը, «դրախտի դռները բացողն ու երկնային արքայությունը որպես ժառանգություն տվողը»: Խաչի բարձրացումով մեկ անգամ ևս հաստատվեց Քրիստոսի հաղթանակն ընդդեմ մահվան:
Ժողովուրդը Խաչվերացին կատարում է անթիվ ուխտագնացություններ: Որոշ բնակավայրերում մարդիկ իրենց ձեռքերով խաչեր են պատրաստում և զարդարում գույնզգույն ծաղիկներով, հատկապես ռեհանով: Ժողովուրդը ռեհանն է համարում խաչի ծաղիկ: Հայ հավատացյալը խաչի նկատմամբ իր առանձնահատուկ վերաբերմունքը արտահայտել է խաչքարեր կերտելով և իր կառուցած բազմաթիվ եկեղեցիների զգալի մասը անվանակոչելով Սուրբ Խաչ անունով: Ամենանշանավորը, թերևս,պատմական Հայաստանի Վանա լճի Աղթամար կղզու Սուրբ Խաչ եկեղեցին է:

Ինչպես եկեղեցական ուրիշ կարևոր տոնակատարությունների ժամանակ, այնպես էլ Խաչվերացին ևս տեղի են ունեցել բազմաթիվ ուխտագնացություններ, մանավանդ դեպի Սուրբ Խաչ անունը կրող եկեղեցիներ ու վանքեր: Խաչվերացի տոնը կատարվել է բնակավայրերից հեռու գտնվող եկեղեցիներում: Ըստ Հովհան Ոսկեբերանի, բնակավայրերը քաղաքակրթության օրրաններ են, և մարդը գտնվելով նրա մեջ, դառնում է նույն քաղաքակրթության գերին, և որպեսզի մարդը կարողանա մոտենալ աստվածային ճշմարտությանը, կտրվի երկրայինից ու մոտենա երկնայինին, պետք է հեռանա քաղաքակրթությունից` մարդաշատ վայրերից, քաղաքներից:

Ընդհանուր առմամբ` Խաչվերացը կամ Սըրբխեչը աշնան սկիզբը խորհրդանշող ուրախ տոն է: Տոնի նախօրեին` շաբաթ օրը կանայք խմորեղեն են պատրաստում, տղամարդիկ` ուլ մորթում ու գորովի պատրաստում: Հավանաբար այդ է պատճառը, որ տոնը կոչել են նաև Ուլնոց: Խորոված ուլը կոչվում է «խրովու», իսկ ուլի ճարպով ներծծված ձավարի փլավը` «քաշկակ»: Ժողովրդական ավանդության համաձայն, ուլի միսը և ձավարով փլավն այդ օրվա առանձնահատուկ ուտելիքն է, առանց որի տոնը լիարժեք չի կարող լինել: Տոնին նվիրված կերակրատեսակներից են` ուլի խորովուն, մշոշը, ղափաման,գաթան, ոսպով շորվան:

Սուրբ Խաչին նվիրված պարերից, մասնագետների կարծիքով, ամենահայտնին քոչարին է, որի հիմնական իմաստը խոյի պաշտամունքն է: Եվ, քանի որ ուլը, այծը՝ որպես խաղողը փչացնող կենդանի, մատաղ են արել, մորթելուց առաջ արձակած ձայնը կոչվել է նոխազերգություն կամ քաղենվագ:

Խաչվերացի հաջորդ օրը մեռելոց է: Այդ օրը եկեղեցիներում մատուցվում է պատարագ, կատարվում է հոգեհանգստյան կարգ, որից հետո այցելում են հանգուցյալների շիրիմներին`հետները ունենալով մրգեղեն, հատկապես խաղող, ձմերուկ, խմորեղեն, կաթնասեր, կանաչեղեն, պանիր: Այդ օրը գերեզմանատուն տարվող մրգերը «նան ու տրի» էին կոչում:

Շատ տեղեր Սըբխեչի տոնն ընկալվում էր որպես աշնանամուտ: Ինչպես ասում էին`«Խաչ, վերմակ առ, ներս փախիր», այսինքն` բացօթյա գիշերողներն այլևս տուն էին քաշվում: Ժողովուրդը սկսում էր «դրսից ներս գալ» և ամփոփել տարվա բերք ու բարիքի արդյունքները և գոհունակ սրտով փառաբանել Տիրոջն ու նրա կենարար Խաչը՝ «Մեռնիմ Խաչի զօրութեան…»:
Տոնի հետ են կապվում հետևյալ անունները` Խաչիկ, Խաչատուր, Խաչերես, Խաչեր, Խաչո, ինչպես նաև` Ռեհան: Մեր օրերում սկսում է տարածում գտնել նաև Քրիստինե անվան հայերեն տարբերակը` Խաչանույշ:

Օժանդակ նյութեր

Նավակատիք Սուրբ Խաչի

Երուսաղեմի Սուրբ Հարության տաճար

Մեր կյանքում խաչն ամենուր է

Վանա լիճ, Աղթամար կղզի

Սուրբ Խաչ եկեղեցի, զարդաքանդակներ և որմնանկարներ

Աղբյուր`

Արամ Դիլանյան, «Տերունի տոներ»

Գրիգոր Տաթևացի, «Եսայու մարգարեության մեկնություն»

Պատմական մարգարություններ, «Նաէէի որդի Հեսուի գիրքը»

Հովհան Ոսկեբերան, «Ճառեր»

Աստվածաշունչ, Մատթէոսի Ավետարան