Կյանքիս ամենամեծ կորուստը Երևանն էր…

- Մինչև «Արարատ»  ճանապարհը ինչպիսի՞ն է եղել:
- Ճանապարհս շատ խառն է եղել… հատկապես վերջին տարիներիս ճանապարհը. շատ խառն էր՝ հակասական, անհասկանալի,  ոչ հարմոնիկ:
Էդ ճանապարհներն  առհասարակ չես հասկանում, էլի, ինչո՞ւ է այդպես, չես հասկանում։ Մեր ժողովրդին շատ բնորոշ՝ իրարամերժ, խառը-խշտիկ.  էնպես էլ մեր ճանապարհները. որտեղ թվում է, թե ամեն ինչ պարզ է՝ ոչինչ էլ պարզ չէ: Ժամանակին «Ամերիկա» հաղորդաշար կար. Ամերիկայի ճանապարհները շատ հստակ էին, ճանապարհով կարող էիր ամեն ինչ բնորոշել Ամերիկայում, իսկ մեզ մոտ ճիշտ հակառակը:

- Ինչո՞վ  է դա պայմանավորված:
- Երևի ազգային  բնավորություն է, էլի, ազգային է… Ունիկալ ենք, հա, էդ ենք հիմա՝ ոչ ավել, ոչ պակաս: Աստված ինչ տվել է, էդ ա:

- Մանուկ Համլետ Խաչատրյանը…
- Վա՜յ, շանթ ու կրակ… Մանկությունը ռակետ է… Տանը երեքն էինք՝ երկու տղա, մի աղջիկ: Ես ամենաչարն էի:
Ծնվել եմ արևների կիզակետում՝ Եղեգնաձորում, և դրանից ես գոհ եմ շատ, որովհետև էդ արևը մինչև հիմա էլ մեջս կա:
Չար էինք, անհնազանդ, պարզ ա՝ նախաձեռնող, անող, անընդհատ մի բան պիտի անեինք…
«Ամարկորդը» ոնց որ Եղեգնաձորում նկարված լինի, հետաքրքիր ա, չէ՞…առանց չափազանցության՝ իր երազներով, մարդկանցով, ամենօրյա զբաղմունքով….Շատ հետաքրքիր էր, և հետպատերազմյան երևանյան-եղեգնաձորյան շղարշի տակ կար էդ ամեն ինչը՝ մարդկային փոխհարաբերությունները, խաղերը, արգելքները…զարմանալի բան ա, նույնիսկ դիզայնը:  Պատկերներ կան՝ մեկ մեկի: Զարմանալի բան…
Էդպես էլ մեծացանք…
Զարմանալի բան կա դրա մեջ, ինքը՝ Եղեգնաձորը, շա՜տ պատկերավոր տեղ էր, հետպատերազմյան, շատ տպավորիչ, որը իրոք նմանը չուներ, որ նայես, քաղաք ասես, զարմանալի կլինի, բայց քաղաք էր: Այնքան խնամքով էր արված, քաղաքային էլեմենտները շատ էին, փոշի-մոշի էլ չկար՝ տաշած, դրած… շատ հետաքրքիր էր, էն, որ հիմա մենք չունենք:

- Որտե՞ղ չունենք, Երևանու՞մ:
- Օրինակ հիմա որ մնում-մնում ասում են՝ Երևանը ի՜նչ… փոշոտ, կեղտոտ քաղաք է, ի՞նչ է իրենից ներկայացնում: Ասում եմ, բայց էդ կեղտոտ, փոշոտ քաղաքում դուք տեսե՞լ եք «ԱՕԿՍ» -ի նման ինտերիերով կամ շքամուտքով շենք: Բոլորը պապանձվում են, որովհետև էնքան խնամքով, էնքան սիրով ա արված, չէ՞, որևէ բան չեն կարող ասել: Այ, էն՝ ինչ որ չունենք, և  չեմ էլ կասկածում, որ մոտ ապագայում կլինի:
Ճզմաչյան  Սամվել կար, Վնեշտորգբանկի կառավարիչն էր։ Էդ ժամանակ մոդա էր ընկել, ու նոր դռներ էին սարքում: Եկավ ինձ մոտ՝ հուշարձանների արվեստանոցում դուռ պատվիրելու: Ես իրեն խնդրեցի, որ հին դուռը չփոխի, քանի որ մենք դա չենք կարող կրկնել, դա ուրիշ բան ա: Չէ, բան, «բա տենց կլինի՞, մենք ընկերներ չե՞նք, չե՞ս ուզում լավություն անես ընկերոջդ»: Բացատրեցի, որ բարդ բան ա դա, էլի, դա տեխնոլոգիա է, նրբություններ են. չհամաձայնվեց, մինչև վերջ էլ մնաց իր պնդմանը։ Միայն վերջում եկավ նրան, որ ես ճիշտ եմ, որ ռեստավրացիան բարդ գործ է: Հետո մնում-մնում  ասում  էր. «Թե ես ո՜նց էի ուզում էս դուռը փչացնել»: Դռան մասին գեղեցիկ տեսահոլովակ ստացվեց, մինչև հիմա կա:
Ըստ իս՝ ռեստավրացիոն աշխատանքի մեջ  խորը  իմաստ և  փիլիսոփայություն կա, վերածննդի գաղափար կա:
Մարդիկ կա՛մ ընկալում են դա, կա՛մ ոչ: Ափսոս, որ մեր իրականության մեջ չկան այդպիսիները (ընկալողները) կամ շատ քիչ են: Այն անդառնալի կորուստները, որ մենք ունեցանք (հուզվում է), շատ խորը փչացրեցինք մեր էս հրաշք երկիրը, որ կարող էր զարդարվել… շատ ափսոս…

- Ո՞վ է մեղավոր:
- Ի՞նչն էր խանգարում, ինչո՞ւ չեղավ, ո՞ւմ մատն էր խառը… շատ ափսոս…
Սա անդառնալի կորուստ է, ուզում եք հավատացեք, ուզում եք չէ, բայց էդպես ա:
Ինչի՞ տենց եղավ, Երևանի ճակատագիրն էր էդպիսի՞ն: Շատ եմ մտածել… ինչի՞:
Երևանի նման քաղաքը կարող էր այլ ճակատագիր ունենալ, որովհետև պատմությունով ոչինչ չի զիջում, ոչինչ, դիրքով, տեսքով, ամեն ինչով, ամենով… Բայց Երևանը անհասկանալի բաների մեջ մտավ, խաղերի՝ ասեմ:

- Ե՞րբ կորցրեցինք Երևանը:
- Այն  ժամանակ, երբ սկսեցինք կեղծել մեզ, երբ  սուտը մտավ ամեն-ամեն տեղ, ուզեցանք լավ երևալ: Սուտը հենց մտավ, ամեն ինչն էլ հետը եկավ:

- Ե՞րբ հանդիպեցիք Երևանին. Ձեր առաջին հանդիպումը:
- Իմ առաջին շփումը Երևանի հետ եղավ Չարբախում:
Հորեղբայրս եկել էր էստեղ աշխատանքի, իր աշխատանքի մեջ Կարմիր  բլուրը շատ մեծ նշանակություն ուներ իր համար, քանի որ ինքը մեխանիկ էր, և դա իր համար շատ կարևոր էր՝ որպես հոգևոր սնունդ, որովհետև մնացած բաները իրեն չէր հետաքրքրում:
Էն ժամանակ էլ փոխքաղաքապետը Հասրաթյանն էր. շատ ոգևորող, լիցքավորվող մարդ էր:
Ես  հիշում եմ… Առավոտը շուտ՝ արևի ծեգին, էդ արանքներից արևի շողերն ընկան աչքերիս դիմացը. բա՜րձր  բլուր էր մի հատ (որովհետև գիշերը լսել էի՝ անընդհատ Կարմիր բլուր, Կարմիր բլուր, բայց չէի տեսել. ես էլ գիտեի՝ մի կարմիր բլուր է), հետո պարզվեց՝ մի սավան է կախված, էդ սավանի հետևից արևի ճաճանչներն են խաղում։ Մենք արթնացանք այդ շողերից, ու հորեղբայրս ցույց տվեց Կարմիր բլուրը, որը  ամենևին էլ կարմիր չէր: Օրվա վերջում նոր  միայն Կարմիր բլուր էր. արևի շողերը ընկնում էին, փայլում էր իր ամեն ինչով:
Էդպես… Հետո ժողովուրդը գնաց լցվեց այնտեղ: Էդ շրջանում Պյատրովսկին էր եկել, ու ինքը մեծ լումա ունի էդ գործում: Պատկերացրեք՝ 60-ական թվականներ, Երևանում  պեղումներ, Պյատրովսկին Լենինգրադից եկել ա, և հողային աշխատանքներ են կատարում՝ մեկիկ-մեկիկ մաքրում են: Պյատրովսկին էլ շատ հետաքրքիր մարդ էր, նրա կինը հայ էր, մի հրաշալի անձնավորություն… շատ համով տոլմա էր եփում: Շուտ-շուտ էինք հանդիպում:
Հեքիաթային գլորվեցինք… Ասեմ, որ նկարագրական  ձևով գյուղաքաղաք՝ իր ուրույն դեմքով, իր կենտրոնական աղբյուրով, շրջապատի տներով, թթենիներով, ամեն ինչ՝ շատ բնորոշ և շատ, ամենակարևորը,  հատկանշական, որը  ցավոք սրտի մենք կամաց-կամաց կորցրեցինք. հիմա այլևս չկա… Ափսոսում եմ…
Ի՞նչ սատանա էր մտել մեջներս, ոչնչացնելու մոլուցքը ո՞րտեղից մեզ… շատ ափսոս: Պատկերացնո՞ւմ եք, էդ ամեն ինչի կողքին լիներ ևս մի Երևան… Չկա:
Ջարդելով, փշրելով… ինչևիցե… Կարմիր բլուրի գործերը սկսեցին գնալ առաջ, արդյունքները գնացին արխիվ, կարծես թե Երևանը նոր զարգացում պետք է ապրեր, էն էլ չեղավ:

- Կարո՞ղ ենք ասել, որ քաղաքը կորցրել է  իր քաղաքացուն, կորցրել է հոգևորը:
- Այո, դրանք շատ կարևոր բաներ են, շա՜տ: Էնպես, որ ինձ համար կարևորներից կարևորը դա է: Էն մնացածը՝ մի քիչ ավել, մի քիչ պակաս, մի քիչ ավել կուտես, մի քիչ պակաս, դրանք  «ерунда» բաներ են, կհղկվի կգնա: Բայց երբ քեզ էլ ոչինչ չի բավարարի, էդ ժամանակ չի լինի էլ ոչ մի բան. ցավոք սրտի, մեր դեպքում, մերոնք հենց էդպիսին  են… հենց էդպես եղավ:
Երևանը կորցրեց մարդուն, միջավայրը. կորցրեց, ամեն ինչ… շա՜տ ափսոս… Առանց հասկանալու, առանց բանի, օրը ցերեկով մի այդպիսի քաղաք կորցնես… Ինչի՞, ո՞ւմ էինք վատություն արել…

- Կեղծի՞ք եք համարում Երևանը քանդելը, նոր Երևան սարքելը՝ առանց միջավայրի...
- Իհարկե… իհարկե… իհարկե…
Չէ, դե, դրանք բուտաֆորիկ բաներ են, աշխարհը վաղուց մերժել է, դրանք մեռած բաներ են, հիմա նստել, հեծանիվ հնարելը անիմաստ  բան է:
Կարող էր շատ բնական, շատ ավելի հանգիստ մեր կյանքով ապրեինք, գնայինք՝ առանց այս մայմունությունների. ինչի՞ համար, ո՞վ է մեզ ստիպում:
Էս Երևանի ամբողջ կենտրոնը ինչի՞ նման ա… շա՜տ  ափսոս… Ինձ համար, կյանքիս ամենամեծ կորուստը Երևանն ա և անդառնալի կորուստը. որ դառնալի լիներ, ոչինչ, բայց անդառնալի ա, որովհետև երկրորդ անգամ նույն ջուրը մտնել չես կարող:
Արել էին ու շատ սիրուն էին արել. էդքան դռներ, էդքան դարպասններ, էդքան մետաղական բաներ՝ ծխնիներ, փականներ: Էդքանը, որ դրվի հրատարակվի, գիտե՞ք ինչ հարստություն  կա… շատ-շատ, բայց մենք էլ տերը չենք:
Սվերդլովի-Սպանդարյանի երկու փողոցների արանքում, չափագրել ենք, անսահման նյութ կա՝ սկսած ծխնիներից մինչև փականները, բոլորը կան, բոլորը պետք է վերցնել ու անել: Բայց ինչի՞ անեն, ո՞վ անի… էս անպատեհ հպարտությունը…
Երևանը ինչի՞ պիտի էս ուղղությամբ գնար, ինչի՞ սենց պետք է լիներ…. Երևանի զարգացումն ուրիշ ուղղությամբ գնաց. Երևանը ինչի՞ պիտի եվրոպական քաղաք դառնար:
Երևանի ճակատագիրը մզկիթն էր, չէ՞. Պրոսպեկտի վրա էր, մի ամբողջ կյանք էդտեղ էր, Չարենցը վատ պոետ է եղել, չէ՞,  չէ: Անհասկանալի բան էր… դրանք հարցեր են, որ ցավոք ես չունեմ դրանց պատասխանները:
Ավերը այսօր էլ դեռ շարունակվում է,  մենք ամեն օր կորցնում ենք քաղաքը: Որտեղի՞ց եկավ այդ օտարումը, ինչո՞ւ թույլ տվեցին համապատասխան մասնագետները:
Այո, դա շարունակվելու է, դա չի կանգնի. քանի քանդողը կա, այն չի կանգնի: Դա անընդհատ է, դա վերջ չունի… Շատ եմ ափսոսում: Անհուսություն կա…..
Գնում ես մի երկիր, տեսնում ես՝ ավելացել ա, մեր երկրից բացակայում ես, գալիս ես տեսնում ես՝ պակասեց:

- Կա պատմության և մշակույթի անշարժ, ընդգծում եմ, անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավայրի պահպանության գործակալություն, որը  նախարարության կազմում գործող գործադիր իշխանության հանրապետական մարմին է, և օրենքով, իսկ առանձին դեպքերում՝ նաև  օրենսդրությամբ, ծառայություններ է մատուցում պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավայրի պահպանության և օգտագործման բնագավառում՝ հանդես գալով պետության անունից: Այդ ի՞նչ մանիպուլյացիա էր, որ  անգամ այսպիսի օրենսդրական սահմանում ունենալով՝ այդ շինությունները անաղմուկ հավասարվեցին գետնին: 
- Սատանան մեր մեջ ա, ես տեսա, թե ինչպես հուշարձանների տեսուչը մեծ մոլեռանդությամբ ինձ բացատրում էր՝ հուշարձան քանդել չի կարելի, բայց տեղափոխել կարելի՞ ա, բայց տեղափոխել կարելի ա: Դե, դա հրեշավորություն ա, դրանով ամեն ինչ ասված էր… Շատ ափսոս…
Մենք ճամփեզրի համարյա վերջին ենք, չի կարելի նման երկակի, եռակի խաղեր խաղալ: Որովհետև հուշարձանը ինքը միջավայր ա, և ինքը մեղք չունի , անմեղ է, ինքը կպատժի:
Կեղտը տարավ…
Հիմա մենք ի՞նչ ունենք, ունենք հրաշալի լանդշաֆտ, ունենք Շենգավիթ, Կարմիր բլուր, Էրեբունի, Հրազդանի կիրճ, Ծիծեռնակաբերդի բլուր, ունենք արագ կազմակերպած թանգարաններ, շատ հարուստ ենք, բայց ունեցածով աղքատ ենք, որովհետև արժևորել չգիտենք: Ունեցածը զարգացնելով՝ շերտ-շերտ՝  մի հազար տարի հետո կարող էր դառնալ Հռոմ…
Մեր իրականության մեջ զավեշտը միշտ շատ ա եղել, աբսուրդ ա. մենք  մի ծայրահեղությունից մյուսն ենք, երբ  հետպատերազմյան շրջանում հին արաբկիրցիները եկան, ուրախությանը չափ ու սահման չկար, որ Արևելյան Հայաստանում՝ այս փոքրիկ հողակտորի վրա, պետք է տուն ունենան: Էդպես էլ եղավ, մարդիկ եկան, կառուցեցին, ու երբ, ինչպես ասում են, մնացել էր՝ խաչը դնեին, քանդեցին այդ տները, մարդկանց տունը չավարտած՝ քանդեցին դրանք. մի ամբողջ մշակույթ, կենցաղ տնավեր եղավ: Չես հասկանում՝ ինչու, այդպես տասնյակ հազարավոր տներ…
Ավելորդ շտապողականություն կա, խորը չիմացություն կա ցանկացած պրոցեսի մեջ:

- Ճարտարապետությունը, քաղաքաշինությունը ինչպիսի՞ բովանդակություն պետք է կրի: 
- Ճարտարապետությունը պետք է հումանիզմ քարոզի, աղաղակի իրա մեխանիզմով, ամեն ինչով:
Դե, տեսեք Եգիպտոս, Հռոմ, դրանից հետո եկավ Հունաստան, Միջնադար, և դրանք մեխեր էին, հետո եկավ ֆաշիստական ճարտարապետությունը, որը շատ ուժեղ ազդեցություն թողեց Եվրոպայի, աշխարհի վրա:

- Թամանյանական Երևանը ի՞նչ ազդեցություն էր կրում: 
- Դա եվրոպական քաղաքային սխեմա էր…
Բոլշևիկներն էլ շատ ուզեցին Հին Երևանը քանդել…

- Թամանյանը 1936-ին մահացավ։ Ի՞նչ ուղղություններ  դարձան կենտրոնական, որո՞նք թուլացան, ի՞նչ զարգացումներ եղան Երևանի կառուցապատման մեջ՝ 30-ականներից մինչև էսօր: 
- Հետթամանյանական սերունդը շատ ավելի հարուստ էր, ավելի բովանդակալից. Հովիկ Վարդանյան, Մարկ Գրիգորյան, Բարսեղ Բախշինյան,   Գրիգոր Աղաբաբյան, Կորյուն Հակոբյան, շատ-շատերը կային: Այդ շարքը աղքատացավ-աղքատացավ, էկավ հասավ ինչ-որ մի ստի՝ Ջիմ Թորոսյանի, ամոթ էլ ա անում մարդ անունը տա՝ տխուր, տրտում, սահմանափակ: Շատ տխուր էր՝ քարից հեռացած, քարի հետ կապ չունեցող, քարի լեզուն չհասկացող և  էդպես…
Ռաֆոյի (Ռաֆայել Իսրայելյան) արածները… քարի լեզուն գիտեր, նրա աղբյուրները, ծագումը …. նրան չէիր կարող շեղել, որովհետև վարպետ էր, է՜, ուղն ու ծուծով ներվ էր…
Իսկ այսօրվա սերունդը վարժեցված է՝ ասես՝ գիծը էսպես քաշի, կքաշի… Մեծերի զենքն էր՝ բաժանիր, որ տիրես… Արվեստով բաժանեցին, հետո էլ սկսեցին տիրել: Մի տունը դարձրեցին հազար տուն: Էդտեղ կար մեկ ուրիշ վատ բան. սկսեց սառը պատերազմը:
Սառը պատերազմը աշխարհի ժողովուրդների ամենամեծ չարիքն էր, կարծես թե բոլորը պատասխանատու էին,  բայց ոչ ոք պատասխանատու չէր:  Այդպես քանդեցին, լրտեսությունը գցեցին մարդկանց միջև:

- Դուք համաձա՞յն եք Թամանյանի լուծումների հետ: 
- Ինքը վարպետ էր՝ ձևի, գույնի, ֆորմայի, գծի… Մեծ վարպետ էր՝  մանրի, խոշորի… Նայե՞լ եք մանր-խոշոր… խոշորի մանրի մեծ վարպետ էր:
Իհարկե, որպես քաղաքաշինարար մեծ փորձ ունենալ չէր կարող: Նա ցարի ակադեմիա անցած, մեծ դպրոց անցած վարպետ էր: Պատահական չէր նրա գալը, նրա աստվածատուր տաղանդն էլ գումարած՝ իր արդյունքը տալիս էր, բայց փորձ, որպես քաղաքաշինարար, չուներ: դրանք բարդ բաներ են.  քաղաշինությունը  քաղաքակարթություն է, դա իմ ու ձեր ցանկությունը չի, գիծը սենց քաշեմ, սենց էլ գնա. Ամեն ինչը պատճառահետևանքային կապ ունի, դրա համար Թամանյանը ինքը  բավարար չէր քաղաք ստեղծելու համար։